Έρευνα Νοτίου Ευβοϊκού Κόλπου

Υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στο Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο (2006-2016)
Γιώργος Κουτσουφλάκης

Η ενάλια αρχαιολογική έρευνα του Νοτίου Ευβοϊκού, ξεκίνησε το 2006 ως ένα κοινό ερευνητικό πρόγραμμα του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι.ΕΝ.Α.Ε.) και της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων (Ε.Ε.Α.), υπό τη διεύθυνση του αρχαιολόγου δρ Γιώργου Κουτσουφλάκη.

Σκοπός της έρευνας ήταν ο εντοπισμός, καταγραφή και τεκμηρίωση αρχαίων και μεσαιωνικών ναυαγίων και η χαρτογράφηση διεσπαρμένων και μεμονωμένων ευρημάτων που σχετίζονται με τη θαλάσσια εμπορευματική διακίνηση και ναυσιπλοΐα, σε ένα θαλάσσιο χώρο, που εκτείνεται από το στενό της νήσου Καβαλλιανής έως τον Καφηρέα και το Σούνιο.

Η εκτενής αυτή περιοχή, αποτέλεσε διαχρονικά ένα ζωτικής σημασίας θαλάσσιο πέρασμα τόσο τοπικής όσο και υπερτοπικής εμβέλειας, καθώς ο διάπλους του Ευβοϊκού παρείχε έναν ασφαλή θαλάσσιο δρόμο επικοινωνίας μεταξύ βορείου και νοτίου Αιγαίου και ταυτόχρονα λειτουργούσε ως ένα ανοιχτό προγεφύρωμα για θαλάσσια ταξίδια προς το Αιγαίο και τη Μ. Ασία.

Μακρόνησος, Βαθύ Αυλάκι, ναυάγιο 24 (φωτ . Β. Μεντόγιαννης)

Οι περιοχές στις οποίες επικεντρώθηκε η έρευνα κατά το διάστημα 2006-2016 ήταν τα νησιωτικά συμπλέγματα των Στύρων και Πεταλιών, η νήσος Καβαλλιανή, η ευβοϊκή ακτή που εκτείνεται από τα Στύρα έως τα Πορτολάφια, η αττική ακτή από τον Μαραθώνα έως τον Ραμνούντα, η περιοχή της Λαυρεωτικής, η νήσος Μακρόνησος και τμήμα της ανατολικής Καρυστίας.

Η επιλογή των περιοχών αυτών βασίστηκε κατά κύριο λόγο σε ιστορικά/γεωγραφικά κριτήρια σε συσχετισμό με ένα μεγάλο απόθεμα πληροφοριών που είχε συλλεχθεί από αλιείς, αυτοδύτες, σφουγγαράδες και εν γένει ανθρώπους της θάλασσας.

Ο διευθυντής καταδύσεων Φαίδων Αντωνόπου και ο τεχνικός διευθυντής Μάρκος Γάρρας στη Μακρόνησο το 2011 (φωτ. Β. Μεντόγιαννης)

Η έρευνα ξεκίνησε το 2006 από το νησιωτικό σύμπλεγμα των Στύρων και την κατέναντι ευβοϊκή ακτή έως και τα Πορτολάφια και επεκτάθηκε κατά τα έτη 2007 και 2008 στην χερσόνησο της Κυνόσουρας του Μαραθώνα και στο στενό της Καβαλλιανής. Ακολουθώντας μία μακρά παράδοση του ΙΕΝΑΕ που θέλει τις ερευνητικές ομάδες να δημιουργούν επιχειρησιακές βάσεις μέσα στο ίδιο το πεδίο των ερευνών, η ερευνητική ομάδα εγκαταστάθηκε σε υπαίθριο καταυλισμό στην περιοχή της Λεύκας Στύρων.

Το νησιωτικό σύμπλεγμα των Στύρων αποδείχθηκε ένα ιδιαίτερα πλούσιο πεδίο σε ναυάγια και απορρίψεις κεραμικής. Στη νησίδα Αγ. Ανδρέας τεκμηριώθηκε ναυάγιο με φορτίο αμφορέων Late Roman 2, χρονολογούμενο στον 6ο αιώνα μ.Χ (ναυάγιο 1), νοτιότερα, στη νησίδα Πετούσι, ναυάγιο με αμφορείς Tripolitanian I του 2ου αι. μ.Χ. από τις ρωμαϊκές επαρχίες της Β. Αφρικής (ναυάγιο 2) ενώ τρία ακόμα ναυάγια εντοπίστηκαν στις ανατολικές και δυτικές ακτές της νήσου Στύρα (μεγάλο Στυρονήσι): ένα εκτενώς διεσπαρμένο ναυάγιο με φορτίο Κώων και Κνιδιακών αμφορέων του ύστερου 2ου – πρώιμου 1ου αι. π.Χ. εντοπίστηκε στις δυτικές ακτές (ναυάγιο 7) και ένα μικρό ναυάγιο της ύστερης κλασσικής περιόδου με φορτίο κεράμων καταγράφηκε στις ανατολικές ακτές των Στύρων (ναυάγιο 3). Το σημαντικότερο ιστορικά ναυάγιο, βρέθηκε ανοιχτά του ακρωτηρίου Ρέθι της νήσου Στύρα σε βάθος 40-47 μέτρων (ναυάγιο 6). Έφερε φορτίο από αμφορείς που αποδίδονται στα εργαστήρια της Σικυώνας, επιτραπέζια κεραμική αλλά και τμήματα χάλκινων γλυπτών και πολυτελών επίπλων. Επιπλέον διαπιστώθηκε η παρουσία τμημάτων του σκαριού κοντά στην απόθεση του φορτίου. Το ναυάγιο αυτό μπορεί ενδεχομένως ιστορικά να συσχετιστεί με τις δηώσεις πόλεων του Αιγαίου και τις μεταφορές έργων τέχνης που έλαβαν χώρα κατά τον ύστερο 2ο και 1ο αιώνα π.Χ.

Δύο ναυάγια εντοπίστηκαν σε παρακείμενες θέσεις στα Πορτολάφια Ευβοίας, το πρώτο χρονολογούμενο στον 1ο-2ο αι. μ.Χ. με φορτίο αμφορέων τύπου Dyczek 25a, πιθανότατα από εργαστήρια του ΒΑ Αιγαίου (ναυάγιο 4) και το δεύτερο με φορτίο βυζαντινών αμφορέων Günsenin 3, του 12ου ή 13ου αι. μ.Χ.

Η διερεύνηση της θαλάσσιας περιοχής της Κυνόσουρας Μαραθώνα απέδωσε δύο ακόμα ναυάγια, και έναν μεγάλο αριθμό αγκυρών αρκετές από τις οποίες ανελκύστηκαν. Το πρωιμότερο έφερε φορτίο από Χιακούς αμφορείς του τρίτου μισού του 5ου αι. π.Χ. (Ναυάγιο 8), το νεώτερο φορτίο Κορινθιακών αμφορέων τύπου Α΄, χρονολογούμενων στο πρώτο μισό του 3ου αι. π.Χ. (ναυάγιο 9).

Τα πρώτα τρία έτη της έρευνας (2006-2008) περατώθηκαν με τον εντοπισμό και την τεκμηρίωση δύο ακόμα ιδιαίτερα σημαντικών ναυαγίων στη νήσο Καβαλλιανή και τη νησίδα Δημάκος, πλησίον της Εύβοιας. Το ναυάγιο 10 στη νησίδα Δημάκος, έφερε ένα μεικτό φορτίο από αμφορείς διαφόρων τύπων (Tripolitanian I, Ostia XXIII, Ostia LIX, Pupput T700.4.) που προέρχονται από εργαστηριακές εγκαταστάσεις της Africa Proconsularis και αποτελούν ένα μοναδικό έως σήμερα σύνολο στο χώρο του Αιγαίου. Το δεύτερο (ναυάγιο 11) εντοπίστηκε στο μεσοπέλαγο ύφαλος του Μαύρου Κάβου, ανατολικά της Καβαλλιανής και έφερε ένα φορτίο επιτραπέζιας εφυαλωμένη κεραμική του ύστερου 12ου αιώνα μ.Χ. από την περιοχή της Χαλκίδας.

Μετά από μία παύση της έρευνας κατά το έτος 2009, η ερευνητική ομάδα επανήλθε στο Νότιο Ευβοϊκό με μία μεγάλη ερευνητική περίοδο 40 περίπου ημερών, εστιάζοντας το ενδιαφέρον της στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Πεταλιών.

Εντοπίστηκαν συνολικά τέσσερα ναυάγια σε κακή ωστόσο κατάσταση διατήρησης, τα τρία στη νησίδα Μακρονήσι και το ένα στη νησίδα Φούντι. Σημαντικότερο εξ αυτών ήταν το Ναυάγιο 12 στο Μακρονήσι Πεταλιών, με φορτίο αμφορέων Africaine IIΑ και ΙΙD και προέλευση τη Βόρεια Αφρική (Τυνησία). Το ναυάγιο αυτό, χρονολογούμενο στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. έρχεται να συμπληρώσει την παρουσία φορτίων βορειοαφρικανικών αμφορέων στο Νότιο Ευβοϊκό σε συνέχεια των ναυαγίων 2 και 10.

Στο δεύτερο ήμισυ της έρευνας του έτους 2010, η ερευνητική ομάδα επανήλθε στο ναυάγιο 6 στο ακρωτήριο Ρέθι των Φούρνων, διενεργώντας δύο δοκιμαστικές τομές στην περιφέρεια της κύριας απόθεσης του φορτίου αμφορέων. Από τις τομές αυτές εξήχθησαν τμήματα αμφορέων, επιτραπέζια κεραμική, χάλκινα αγγεία, τμήματα κεράμων από τη στεγασμένη υπερκατασκευή της πρύμνης, ένα λίθινο σκεύος για την σύνθλιψη και κονιορτοποίηση καρπών και δημητριακών, τμήματα γλυπτών, δύο χάλκινα πόδια κλίνης με περίτεχνη διακόσμηση και πάνω από 100 καρφιά από τον ναυπηγικό ιστό του σκαριού.

Θεωρώντας ότι τα νησιωτικά συμπλέγματα της Εύβοιας (Στυρονήσια – Πεταλιοί) είχαν δώσει επαρκή δείγματα γραφής, κατά τα επόμενα τρία έτη (2011-2013) η έρευνα μετατοπίστηκε στις ακτές της Λαυρεωτικής και τη νήσο Μακρόνησο. Για τις ανάγκες των ετών αυτών οργανώθηκε μία νέα επιχειρησιακή βάση στην παραλία Βαθύ Αυλάκι της Μακρονήσου, σε ένα νησί που στερούνταν κάθε είδους υποδομής. Στο θαλάσσιο χώρο της Μακρονήσου, η ερευνητική ομάδα βρέθηκε ενώπιον των πρώτων μεγάλων ναυαγίων που εντοπίστηκαν στο Νότιο Ευβοϊκό, κάποια από τα οποία σώζονταν σε αξιομνημόνευτα καλή κατάσταση.

Το σημαντικότερο όλων θα πρέπει να θεωρηθεί το Ναυάγιο 16 στον μεσοπέλαγο ύφαλο της Τρυπητής, ένα ναυάγιο που διέσωζε σε μεγάλο βαθμό τη συνοχή του και έφερε ένα μεικτό Φορτίο από αμφορείς Africaine I, II, III, Skerki Bank 3, Middle Roman 1, Palatino-East 5, Pseudo-Dressel 2/4, Keay XXXI. Πρόκειται για το τέταρτο φορτίο βορειοαφρικανικών (και σικελικών) αμφορέων που εντοπίστηκε στο Νότιο Ευβοϊκό, και η σημασία του δεν εξαντλείται μόνο στο ετερογένεια του φορτίου αμφορέων, αλλά ταυτόχρονα και στο μέγεθος του και στην ακεραιότητά του. Αποτελεί μία μοναδική ιστορική μαρτυρία για την μαζική εισαγωγή ελαίου και σαλτσών από ψάρια στο χώρο του Αιγαίου κατά το πρώτο ήμισυ του 4ου αιώνα μ.Χ. Η κύρια απόθεση του εντοπίστηκε σε βάθη από 40 έως 45 μέτρα, ενώ στο επιφανειακό στρώμα εντοπίστηκαν περισσότεροι από 300 ακέραιοι αμφορείς. Στον ίδιο ύφαλο, και σε κοντινή απόσταση από αυτό, εντοπίστηκε το Ναυάγιο 17, με φορτίο αμφορέων τύπου Κnossos A53, χρονολογούμενο τον 1ο – 2ο αι. μ.Χ.

Τρία ακόμα ναυάγια εντοπίστηκαν και τεκμηριώθηκαν στις ανατολικές ακτές της Μακρονήσου: το ναυάγιο 18, στο ακρωτήριο Κέντρον, σε βάθος 37-46 μ. με φορτίο ελληνιστικών αμφορέων του β΄ μισού του 3ου αι. π.Χ. πιθανόν από την Κρήτη, το ναυάγιο 24 στην είσοδο του όρμου Βαθύ Αυλάκι, σε βάθος: 37-39 μ., με μεικτό φορτίο από αμφορείς των τύπων Lamboglia II, Dressel 1A, Dressel 1C και ροδιακούς αμφορείς, χρονολογούμενο στον ύστερο 2ο αι. μ.Χ. και το ναυάγιο 26, στον όρμο του Γερολιμνιώνα με φορτίο αμφορέων Tripolitanian I, του ύστερου 2ου αιώνα μ.Χ. Εκτός του τελευταίου, τα υπόλοιπα δύο ναυάγια σώζονται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση και είναι επιδεκτικά ανασκαφικής διερεύνησης στο μέλλον, με μεγάλες πιθανότητες επιβίωσης και του υποκείμενου του φορτίου σκαριού του πλοίου.

Σε αντίθεση με τα ναυάγια της Μακρονήσου, απογοητευτική υπήρξε η κατάσταση των πέντε ναυαγίων που τεκμηριώθηκαν στην ακτογραμμή της Λαυρεωτικής. Στον όρμο της Γαϊδουρόμανδρας Λαυρίου η προσοχή εστιάστηκε σε ένα από τα πρώτα ναυάγια που ερευνήθηκαν από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων στα τέλη της δεκαετίας του 1970, που παραμένει έκτοτε ανεπαρκώς τεκμηριωμένο (ναυάγιο 21). Η δειγματοληπτική ανέλκυση τμημάτων από αμφορείς και μελαμβαφών αγγείων οδήγησαν στην χρονολόγησή του μεταξύ των ετών 450-420 π.Χ. Στο Βγιέθι της Κερατέας επιβεβαιώθηκε εκ νέου η παρουσία ενός βάναυσα συλημένου ναυαγίου σε βάθος 33-38 μ., με φορτίο αμφορέων του ύστερου 4ου αι. π.Χ. Ελάχιστοι πλέον αμφορείς σώζονται ακέραιοι κατά χώρα. Δύο ακόμα ναυάγια εντοπίστηκαν στον Αγ. Νικόλαο / Τουρκολίμανο, βόρεια του Θορικού, το πρώτο χρονολογούμενο στον 2ο αι. μ.Χ. με φορτίο πλίνθων (ναυάγιο 20) και το δεύτερο, με φορτίο αμφορέων των ύστερων κλασσικών χρόνων, σε εξαιρετικά αποσπασματική κατάσταση (ναυάγιο 19). Κάποιες δειγματοληπτικές ανελκύσεις εκτεθειμένου υλικού έγιναν και στο φορτίο εφυαλωμένης επιτραπέζιας κεραμικής στο ακρωτήριο Βρυσάκι του Θορικού, ναυάγιο που εντάσσεται χρονολογικά στους ύστερους χρόνους της δυναστείας των Κομνηνών (ναυάγιο 23).

Η έρευνα του Νότιου Ευβοϊκού διακόπηκε για δύο έτη (2014-2015), προκειμένου να προχωρήσει η συντήρηση, μελέτη και δημοσίευση του υλικού και επανήλθε με μία τελευταία ερευνητική περίοδο στην περιοχή του όρμου Καστρί της Καρυστίας, που ταυτίζεται με το αρχαίο λιμάνι της Γεραιστού. Στην τελευταία αυτή ερευνητική περίοδο αντιμετωπίστηκαν πρωτοφανείς αντίξοες συνθήκες διαμονής και διαβίωσης, κυρίως λόγω των εξαιρετικά δυσμενών καιρικών συνθηκών, που αποτελούν ωστόσο ένα ίδιο της περιοχής αυτής. Εντός του όρμου Καστρί εντοπίστηκαν δύο ακόμα ναυάγια σε κακή κατάσταση, κείμενα στην ίδια θέση, σε βάθος από 6-14 μέτρα. Το πρώτο (ναυάγιο 27) έφερε φορτίο αμφορέων τύπου Late Roman 1 και 2 του 5ου ή 6ου αιώνα μ.Χ. και το δεύτερο φορτίο από αμφορείς Graeco-italic και Corinthian A, του 3ου αι. π.Χ. (ναυάγιο 28).

Επίλογος

Η δεκαετής ερευνητική δράση του Ι.ΕΝ.Α.Ε. στο Ν. Ευβοϊκό κατέδειξε ότι ο θαλάσσιος αυτός χώρος είναι εξαιρετικά πλούσιος σε αρχαία ναυάγια, άγκυρες και απορρίψεις κεραμικής. Έως σήμερα έχουν καταγραφεί 28 ναυάγια που χρονολογούνται από την ύστερη αρχαϊκή έως και την ύστερη βυζαντινή περίοδο, ενώ έχουν χαρτογραφηθεί και ανελκυστεί περισσότερα από 300 μεμονωμένα ευρήματα, κυρίως αμφορείς και άγκυρες.

Συχνά τα ναυάγια απαντώνται κατά ομάδες σε θέσεις πλησίον ασφαλών φυσικών λιμένων και το γεγονός αυτό φαίνεται να υποδηλώνει μία πρόθεση της ύστατης στιγμής για καταφυγή σε αυτά. Στις ίδιες αυτές θέσεις παρατηρήθηκε και εξαιρετικά μεγάλη πυκνότητα και διασπορά μεμονωμένων ευρημάτων και απορρίψεων. Τα στοιχεία αυτά πρόδηλα καταδεικνύουν ότι διαχρονικά υπήρξαν συγκεκριμένες περιοχές ελλιμενισμού και χρήσης, συχνά σε έρημες τοποθεσίες, που λειτουργούσαν ως σταθμοί διανυκτέρευσης και όπου λάμβαναν χώρα παράλληλες συναλλαγές απαλλαγμένες από τους δασμούς των οργανωμένων λιμενικών εγκαταστάσεων.

Όπως και σε οποιοδήποτε άλλο τμήμα της Μεσογείου, τα φορτία αμφορέων αποτελούν την μεγάλη πλειονότητα μεταξύ των φορτίων που έχουν καταγραφεί, θα πρέπει ωστόσο να είμαστε υποψιασμένοι ότι τα υγρά ή ημίρευστα φορτία συσκευασμένα σε αμφορείς, αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό ποσοστό των αγαθών που διακινούνταν δια θαλάσσης. Από τα 28 εντοπισμένα ναυάγια τα 23 έφεραν φορτία αμφορέων, τα 3 φορτία κεράμων και πλίνθων και τα υπόλοιπα 2 φορτία επιτραπέζιας κεραμικής. Κάποια από τα φορτία αμφορέων ήταν ομοειδή, σε αρκετά ναυάγια ωστόσο παρατηρήθηκαν μεικτά φορτία από αμφορείς διαφορετικής προέλευσης. Έξι από τα φορτία αμφορέων των ναυαγίων του Ευβοϊκού είναι υπερπόντιας προέλευσης: χρονολογούνται στους ύστερους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους και προέρχονται από την Ιταλία, Σικελία, Αδριατική και τις ρωμαϊκές επαρχίες της Β. Αφρικής.

Ο χρονολογική διασπορά των φορτίων καταδεικνύει μία αλματώδη αύξηση της θαλάσσιας εμπορευματικής διακίνησης κατά τη διάρκεια της Κλασσικής περιόδου, η οποία κορυφώνεται κατά την Ελληνιστική και πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο. Στη συνέχεια εμφανίζεται μία φαινομενική κάμψη κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο και άνοδος ξανά κατά τα τέλη της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Η διακύμανση αυτή, παρουσιάζει κάποιες αποκλίσεις σε σχέση με τα γενικότερα δεδομένα του Αιγαίου οι οποίες όμως αμβλύνονται από την μελέτη της διασποράς των μεμονωμένων ευρημάτων και των απορρίψεων.

Δέον να τονιστεί, ότι το ερευνητικό πεδίο του Νότιου Ευβοϊκού απέχει πολύ ακόμα από το να χαρακτηριστεί εντατικά διερευνημένο. Τα εστιακά σημεία διερεύνησης κατά την δεκαετή έρευνα του ΙΕΝΑΕ με την ΕΕΑ δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να εξισορροπήσουν το μήκος των ακτογραμμών και το εύρος της ανοιχτής θάλασσας που παραμένουν αρχαιολογικά αχαρτογράφητα. Υπό την έννοια αυτή, η έρευνα του Νότιου Ευβοϊκού παρέχει τεκμήρια μίας πρώτης διερεύνησης του χώρου, που μπορούν να αξιοποιηθούν από ερευνητές του μέλλοντος που θα επανέλθουν στο πεδίο.

Ερευνητική Ομάδα

Γιώργος Κουτσουφλάκης, Ξανθή Αργύρη, Χρυσάνθη Παπαδοπούλου, Μυρτώ Μιχάλη, Γιάννης Σαπουντζής, Ηλίας Σπονδύλης, Αχιλλέας Διονυσόπουλος, Ευγενία Λοϊζου, Χρήστος Αγουρίδης, Όλγα Μαρινάκη, Ρωξάνη Μαργαρίτη, Μυτιληναίου Δήμητρα, Lucie Vidličkova, Βασίλης Τσιαϊρης, Zane Grodman, Μαρία Βολικού, Amina Busila, Θάνος Webb, Bruce Hartzler, Jody Cundy, Νιόβη Καραπέτση, Veronica Morriss, Ειρήνη Χρυσοχέρη.

Φαίδων Αντωνόπουλος, Μάρκος Γάρρας, Νίκος Καρατζάς.

Φωτεινή Βλαχάκη, Ελιάννα Κολυβά, Ελένη Διαμαντή, Γιώργος Μιχαηλίδης, Κυριάκος Παπαγεωργίου, Αναστασία Σταθαρά.

Άγγελος Τσομπανίδης, Γιώργος Αγκαβανάκης, Αγγελική Ζήση, Αγγελική Μπέη.

Βασίλης Μεντόγιαννης, Αναστάσιος Αγάθος, Ιούλιος Γλαμπεδάκης

Νικόλαος Γκόλφης, Γιώργος Κλώντζας, Λούη Μερσενιέ, Μανώλης Τζεφρόνης, Πέτρος Τσαμπουράκης, Γρηγόρης Οικονομόπουλος, Ηλίας Κούβελας, Αθανάσιος Κούβελας, Κωνσταντίνος Καλδής, Θεμιστοκλής Τρουπάκης, Γιώργος Κούμπας, Peter Elton, Ινώ Καρέλλα, Νίκος Τζανουδάκης, Πέτρος Βακόνδιος, Αλέξης Τσαμούρης, Ιορδάνης Οργαντζόγλου, Άννα Καρακάλου, Στέφανος Κολοβούρης, Άγγελος Μαγκλής.

Γ. Κουτσουφλάκης, Ναυσιπλοΐα και Εμπορευματική Διακίνηση στο Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο (6ος αι. π.Χ. – 14ος αι. μ.Χ.), Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, 2013.

Γ. Κουτσουφλάκης, Ξ. Αργύρη, Χρ. Παπαδοπούλου, Ι. Σαπουντζής, “Αναγνωριστική Έρευνα στο Νότιο Ευβοϊκό (2006-2008)”, Enalia XI (2012), 40-69.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Υποβρύχια Αναγνωριστική Έρευνα στο Νότιο Ευβοϊκό (2010-2016). Μέρος Α: Πεταλιοί – Μακρόνησος”, Enalia XII (2017), 32-75.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Υποβρύχια Αναγνωριστική Έρευνα στο Νότιο Ευβοϊκό (2010-2016). Μέρος Β: Λαυρεωτική – Νότια Καρυστία”, Enalia XII (2018), 18-47.

Γ. Κουτσουφλάκης, Ξ. Αργύρη, “Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο Νότιο Ευβοϊκό Κόλπο”, στο (επιμ. Α. Μαζαράκης Αινιάν) Το αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδος 3, Βόλος 2012, 987-1003.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, Νότιος Ευβοϊκός”, Αρχ. Δελτίο 65 (2010), Τόμος Β3, 1810-1824.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Υποβρύχια Αρχαιολογική Έρευνα στη Θαλάσσια Περιοχή Μακρονήσου”, Αρχ. Δελτίο 66 (2011), Τόμος Β, 1111-1121.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Νότιος Ευβοϊκός Κόλπος”, Αρχ. Δελτίο 67 (2012), Τόμος Β2, 840-852.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Νότιος Ευβοϊκός / Ρόδος”, Αρχ. Δελτίο 68 (2013), Τόμος Β2, 905-913.

G. Koutsouflakis, X. Argyri, “Roman North African amphorae in the Aegean: the evidence of shipwrecks”, in (ed. St. Demesticha) Per terram – per marem, Production and Transport of Roman Amphorae in the Eastern Mediterranenan, Αahrus 2015, 3-24.

Γ. Κουτσουφλάκης, Ξ. Αργύρη, “Αρχαία Ναυάγια στη Θαλάσσια Περιοχή της Μακρονήσου”, στο (επιμ. Π. Τριανταφυλλίδης) Το Αρχαιολογικό Έργο στα Νησιά του Αιγαίου (Ρόδος 27/11 – 1/12/2013), Τόμος B, Μυτιλήνη 2017, 283-304.

G. Koutsouflakis, “Converging to the eastern markets: Roman North African amphoras in the Aegean” στο (επιμ. Μ.Τ. D’Alesio – M. Marcheti) RAC 2016 – The 12th Roman Archaeology Conference, Session 30-2, North Africa – Territories, Centers of Production and Trade in ancient Mediterranean, Sapienza Universitá di Roma 16-19/3/2016, Rome 2020, 383-397.

G. Koutsouflakis, A. Tsompanidis, “The Kavalliani Shipwreck: a new cargo of Byzantine glazed tableware from the South Euboean Gulf, Aegean, Greece”, στο (επιμ. Υ. Hazilayan – F. Yenisehiroglou) XIth Congress AIECM3 on Medieval and Modern Period Mediterranean Ceramics, Antalya 19-24/10/2015, Vol. 1, Ankara 2018, 39-48.

S.Y. Waksman, G. Koutsouflakis, J. Burlot, L. Courbe “Archaeometric Investigations of the Tablewares Cargo of the Kavalliani Shipwreck (Greece). A Key Clue for the Study of the main “Middle Byzantine Production” (MBP) and of Medieval Maritime Trade”, Journal of Archeological Science: Reports 21 (2018), 1122-1129.

Γ. Κουτσουφλάκης, “Αρχαίες άγκυρες στο βυθό του Νότιου Ευβοϊκού”, στο (επιμ. Α. Σίμωσι) Βουτιά στα Περασμένα. Η Υποβρύχια Αρχαιολογική Έρευνα 1976-2014, Μουσείο Ακροπόλεως 6/3/2015, Αθήνα 2018, 125-152.

L. Vidličkova, “Roman Amphorae from the Portolafia and Tourkolimano Shipwrecks”, in (ed. St. Demesticha) Per terram – per marem, Production and Transport of Roman Amphorae in the Eastern Mediterranenan, Αahrus 2015, 23-30.

ENVIPLAN A.E. (Γιώργος Τσεκούρας)
APNEA A.E. (Νίκος Κουκούλας, Απόστολος Μπέλλος)
ΙΔΡΥΜΑ ΨΥΧΑ
EXPLORE NATURE – ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΗΓΑΣΟΣ Α.Ε.
Κ. Μυτιληναίος
ΊΔΡΥΜΑ ΜΠΟΔΟΣΑΚΗ (Δημήτριος Βλαστός)
Αφοί Μπάκλη (Ιωάννης και Φίλιππος Μπάκλης)
Mark Grodman
Πέτρος Πετρίδης
EUROBROKERS (Γεώργιος Κούμπας)
Οικογένεια Γάρρα
Γεώργιος Κλώντζας

PHOTO GALLERY
Πλάγια όψη ναυαγίου 7 στα Στύρα (φωτ. Ι. Γλαμπεδάκης)
Όψη ναυαγίου 10 στη νησίδα Δημακός, Ευβοίας (φωτ. Ι. Σαπουντζής)
Η ερευνητική ομάδα του έτους 2010 στο Νότιο Ευβοϊκό.
Πακτωμένο φορτίο αμφορέων από ναυάγιο στο Μακρονήσι Πεταλιών (φωτ. Γ. Κουτσουφλάκης)
Φορτίο πλίνθων από το ναυάγιο 20 στον Αγ. Νικόλαο Θορικού (φωτ. Γ. Κουτσουφλάκης).
Μακρόνησος, ύφαλος Τρυπητής, ναυάγιο 16. Πλάγια όψη του ναυαγίου από τα δυτικά (φωτ. Β. Μεντόγιαννης)
Εργασίες στο ναυάγιο 16 στον ύφαλο Τρυπητής Μακρονήσου (φωτ. Β. Μεντόγιαννης)
Αμφορέας από το ναυάγιο 16 μετά την ανέλκυσή του (φωτ. Β. Μεντόγιαννης)
Η ερευνητική ομάδα του έτους 2012 στην Μακρόνησο
Εργασίες ταυτοποίησης αμφορέων στο ναυάγιο 24 (φωτ. Β. Μεντόγιαννης)
Πλάγια όψη ναυαγίου 18 στο ακρωτήριο Κέντρο Μακρονήσου (φωτ. Γ. Κουτσουφλάκης)
Φορτίο αμφορέων του ναυαγίου 17 στον ύφαλο Τρυπητής Μακρονήσου (φωτ. Γ. Κουτσουφλάκης)
Πλάγια όψη του ιστορικού ναυαγίου της Γαϊδουρόμανδρας Λαυρίου. Διακρίνονται τα τμήματα του μεταλλικού κανάβου της έρευνας του 1979 (φωτ. Β. Μεντόγιαννης).
Skip to content